NGUYÊN NHÂN GÂY RA HIỆN TƯỢNG SƯỢNG CƠM TRÊN TRÁI SẦU RIÊNG

Theo tài liệu nghiên cứu của Thái Lan, chất lượng giống không hoàn toàn là yếu tố quyết định, chủ yếu là do biện pháp canh tác của nhà vườn và điều kiện thời tiết mà chủ yếu là mưa nhiều trong giai đoạn trái trưởng thành làm cho sầu riêng bị ‘’sượng’’. Tại Chợ Lách Bến Tre, tất cả các giống sầu riêng trồng tại địa phương đều có hiện tượng sượng, nhưng kiểu sượng thì khác nhau tùy giống. Điều này có nghĩa là không có giống nào hoàn toàn không bị sượng cũng như không có gióng nào hoàn toàn bị sượng 100%. Do đó, không riêng gì giống sầu riêng Monthong mà giống sầu riêng Khổ qua xanh được trồng phổ biến ở Cai Lậy, Tiền Giang hay giống Sữa hạt lép ở Cái Mơn, Chợ Lách, Bến Tre cũng có thể bị sượng như những giống khác. sầu riêng bị sượng có thể gây ra bởi các nguyên chính được phân tích sau đây.

Sự cạnh tranh dinh dưỡng trong quá trình phát triển trái (Sink – Soure)

Trong giai đoạn 8 – 12 tuần sau khi đậu trái là giai đoạn trái phát triển phần thịt trái rất mạnh, có thể đạt 16g/trái/ngày nên khi cây ra đọt non sẽ xảy ra tình trạng cạnh tranh chất dinh dưỡng giữa sự phát triển của đọt non và cơm trái mà sự huy động chất dinh dưỡng cho sự phát triển của đọt non thường mạnh hơn cơm trái nên cơm trái không phát triển bình thường dẫn đến hiện tượng ‘’sượng’’. Sự ra đọt non trong giai đoạn trái phát triển thường liên quan đến kỹ thuật bón phân và quản lý nước. Bón dư thừa phân, đặc biệt là phân đạm sẽ có tác dụng kích thích sinh trưởng làm cho cây sầu riêng ra đọt non. Điều này làm cho một số nhà vườn rất sợ bón phân cho sầu riêng trong giai đoạn trái phát triển nên không bón phân cho cây sầu riêng và hậu quả là trái phát triển kém do không được cung cấp đầy đủ chất dinh dưỡng.

Một điều quan trọng cần phải quan tâm trong kỹ thuật canh tác sầu riêng là lá sầu riêng là nguồn cung cấp chất dinh dưỡng chính để nuôi trái nên khả năng nuôi trái của cây sầu riêng phụ thuộc vào số lá trên cây, thể hiện qua số lượng đọt non được hình thành trước khi cây ra hoa. Nếu trước khi ra hoa cây sầu riêng được chăm bón tốt, cây ra nhiều lần đọt, đọt phát triển tốt, không bị sâu bệnh tấn công thì khả năng nuôi trái rất tốt, ngược lại trái sẽ phát triển kém và không bình thường như méo hay dị dạng. Do đó, nhà vườn thường bón phân nuôi hoa đồng thời kích thích cho cây ra đọt non ngay khi mầm hoa xuất hiện rõ. Nhà vườn thường gọi là kỹ thuật bón phân để ‘’kéo đọt’’.

Thời gian phát triển một cơi đọt (khoảng 40 – 45 ngày) ngắn hơn thời gian từ khi nhú đến khi hoa nở (56.7 ngày trên giống Ri 6). Do đó, thời gian kích thích ra đọt thích hợp đối với giống Ri 6 là khoảng 10 ngày sau khi nhú mầm hoa. Nếu kích thích ra đọt trễ, đọt phát triển sau khi hoa nở sẽ gây ra sự cạnh tranh giữa cơi đọt và trái non vừa đậu, sẽ gây ra hiện tượng rụng trái non.

Cây xử lý Paclobutrazol với liều lượng cao, tỷ lệ ra hoa nhiều thường khó ra đọt non trong giai đoạn này. Tỷ lệ phân N: P2O5: K2O thích hợp có thể là 2:2:1 hay 2:1:1. Khi hoa nở thì lá non cũng đã phát triển, chính đợt đọt này sẽ là nguồn cung cấp chất dinh dưỡng quan trọng giúp cho cây sầu riêng phát triển tốt. Trái lại, sự xuất hiện đọt non trong giai đoạn phát triển trái tiếp theo sẽ làm giảm tỷ lệ đậu trái, tăng sự rụng trái non hoặc làm cho trái bị sượng.Sự ra hoa không tập trung làm cho trên cây sầu riêng có thể cùng lúc mang hoa hay trái non ở nhiều giai đoạn phát triển khác nhau, tạo ra sự cạnh tranh dinh dưỡng giữa hoa với trái và giữa trái nhỏ với trái lớn. Sự ra hoa của cây sầu riêng bị ảnh hưởng bởi điều kiện khô hạn, sự xuất hiện của mùa khô sớm hay muộn, dài hay ngắn hoặc có tập trung hay không là những yếu tố quyết định sự ra hoa của cây sầu riêng. Độ ẩm đất cũng là yếu tố quan trọng quyết định sự ra hoa, do đó quản lý nước trong vườn tốt cũng là yếu tố giúp cho sầu riêng ra hoa sớm và tập trung hơn ở những vườn không có quản lý nước. Thông thường, nếu để cây sầu riêng ra hoa tự nhiên cây sầu riêng sẽ ra hoa thành hai hay nhiều đợt hoa nên xuất hiện sự cạnh tranh dinh dưỡng giữa hoa và trái non, hoa và trái trưởng thành và sự cạnh tranh giữa trái non và trái trưởng thành.

Yếu tố dinh dưỡng tác động đến tình trạng sượng trái sầu riêng 

Sự mất cân bằng dinh dưỡng cũng có thể là nguyên nhân gây ra hiện tượng rối loạn sinh lý trong trái, trong đó mặc dù chưa có kết luận về sự liên hệ giữa hiện tượng trái chín không đồng đều với dinh dưỡng khoáng nhưng có những nghiên cứu cho thấy Canxi và Mg là hai chất có ảnh hưởng đến hiện tượng trái chín không đồng đều. Trên giống sầu riêng Sữa hạt lép, nhận thấy hàm lượng Mg trong lá có tương quan thuận với tỷ lệ múi sượng, hộc sượng và trái sượng. Khi phủ gốc 25 ngày trước khi thu hoạch hàm lượng Mg trong lá giảm và giảm hoàn toàn hiện tượng nhão cơm và cháy múi. Tuy nhiên, nếu phun Canxi, Mg và Kali qua lá thì không có hiệu quả làm giảm hiện tượng nhão cơm và cháy múi trên giống sầu riêng này.

Mối tương quan giữa các nguyên tố dinh dưỡng trong lá sầu riêng. Các tác giả cho rằng có mối tương quan thuận giữa đạm và kali trong lá và giữa đạm trong lá và kali trong đất trồng sầu riêng. Đạm và canxi trong lá có mối tương quan nghịch, lân trong lá tương quan thuận với kali trong lá, nhưng tương quan nghịch với canxi. Lân trong lá không bị ảnh hưởng bởi tình trạng dinh dưỡng trong đất. Mối tương quan nghịch giữa kali và canxi trong lá nhiều hơn so với mối tương quan giữa kali và Mg. Kali trong lá tăng khi kali trong đất tăng. Canxi trong sự phát triển trái cũng như canxi trong mạch gỗ thì di động còn trong mạch libe thì không di động.

Sự đáp ứng với biện pháp phun canxi, Mg và kali qua lá trong giai đoạn phát triển trái khác  nhau giữa hai giống Sữa hạt lép và Monthong. Trên giống Monthong biện pháp phun kết hợp cả ba chất canxi, Mg và kali đã làm tăng hàm lượng canxi nhưng nếu chỉ phun canxi riêng lẻ thì không có hiệu quả. Có lẽ do có sự tương quan thuận giữa canxi và Mg. Mặc dù chất kali tương đối di động trong lá hơn so với chất canxi nhưng hàm lượng kali trong lá không tăng khi phun kali có lẽ do có sự tương quan nghịch giữa canxi và kali.

Phân tích sự tương quan giữa các chất dinh dưỡng trong lá với hiện tượng sượng cơm trái sầu riêng Monthong, nhận thấy đạm và kali có tương quan thuận với tỷ lệ trái sượng trong khi canxi, Mg và lân có tương quan nghịch với tỷ lệ trái sượng. Biện pháp phun canxi, Mg và kali qua lá làm tăng canxi nhưng giảm hàm lượng kali dẫn đến tỷ lệ Ca/K = 2.12, lớn hơn so với Thái Lan (1.05) và Mã Lai (0.75). Như vậy nếu bón nhiều phân đạm và kali nhưng không bón canxi, Mg và lân đầy đủ có thể gây ra hiện tượng sượng cơm sầu riêng Monthong.

Tóm lại, có thể thấy sự mất cân bằng dinh dưỡng là yếu tố quan trọng gây ra hiện sượng trên giống sầu riêng Monthong mà hiện tượng sượng chủ chủ yếu là cứng cơm và mất màu.Trên giống sầu riêng Sữa hạt lép, phun canxi, Mg và kali qua lá trong giai đoạn phát triển trái không có hiệu quả làm giảm hiện tượng nhão cơm và cháy múi trên giống này, mặc dù hàm lượng Mg trong lá có tương quan thuận với hiện tượng nhão cơm và cháy múi.

Theo khuyến cáo của nhiều tác giả thì bón phân có chứa gốc chlor (như phân KCl hay các loại phân hỗn hợp N: P2O5: K2O dùng nguyên liệu là KCl) cũng là nguyên nhân làm cho sầu riêng bị sượng. Tuy nhiên, cơ chế của hiện tượng này chưa được giải thích rõ, có lẽ chlor làm tăng sự hấp thu nước của cơm gây ra sự rối loạn trong quá trình phát triển.

Yếu tố môi trường tác động đến hiện tượng sượng trên trái sầu riêng

Mưa nhiều trước khi thu hoạch, mực thủy cấp cao, hàm lượng kali trong đất thấp được xem là nguyên nhân gây ra hiện tượng nhão cơm. Lượng mưa từ 200mm trở lên trong giai đoạn trái trưởng thành gây ra hiện tượng sượng trái và nhão cơm nhiều nhất, có thể lên đến 90%. Hiện tượng này cũng thường xuất trên cây mang trái còn tơ. Kinh nghiệm nông dân thấy rằng mùa mưa thường bị sượng nhiều, trong khi mùa nắng thì rất ít hoặc không ‘’sượng’’ 86% nhà vườn được điều tra tại huyện Chợ Lách, tỉnh Bến Tre cho rằng mùa mưa có ảnh hưởng đến hiện tượng sượng cơm. Hiện tượng sượng cơm trong mùa mưa có lẽ làm tăng độ ẩm đất, thúc đẩy sự ra đọt, gây ra sự cạnh tranh dinh dưỡng trong quá trình phát triển trái.

Đặc điểm của cây và kích thích thước trái tác động đến hiện tượng sượng trên trái sầu riêng 

Cây sầu riêng nhân giống bằng hạt, cây còn ‘’tơ’’ – mới ra trái một hai năm được ghi nhận dễ bị sượng hơn cây trồng bằng phương pháp nhân giống vô tính hay cây trưởng thành. Nguyên nhân được giải thích là do những cây này sinh trưởng mạnh, dễ ra đọt non nên gây ra hiện tượng cạnh tranh dinh dưỡng trong quá trình phát triển trái. Hiện tượng sượng sẽ giảm dần khi cây trưởng thành.47% số hộ được điều tra tại huyện Chợ Lách, Bến Tre cho rằng cây nhỏ hơn 5 năm tuổi rất dễ bị sượng, trong khi chỉ có 18% số hộ cho rằng tuổi cây không ảnh hưởng đến hiện tượng sượng cơm.

Số múi/trái cũng được ghi nhận có liên quan trực tiếp đến hiện tượng cơm bị sượng. Trái nhiều hạt thường có tỷ lệ bị sượng nhiều hơn trái có ít hạt. Trái có trọng lượng lớn hơn 1.8kg với 14 múi có tỷ lệ múi bị sượng là 52%, trong khi trái trung bình có trọng lượng từ 1.0 – 1.8 kg với 9 múi bị sượng là 27.7% và trái nhỏ có trọng lượng nhỏ hơn 1 kg với 5 múi/trái thì tỷ lệ hạt bị sượng là 2.4%.

Hiện tượng sượng trên trái sầu riêng cũng bị ảnh hưởng bởi kích thước trái. Đối với giống sầu riêng Monthong, những trái có kích thước lớn từ 5 – 7 kg rất dễ bị sượng, chiếm 5,6% tổng số hộ điều tra. Số hộ nông dân cho rằng kích thước trái nhỏ hơn từ 3 – 4kg dễ bị sượng thì thấp, chiếm 34%. Trái có trọng lượng lớn thường xuất hiện trên cây có ít trái do ra hoa ít, trái sẽ phát triển mạnh trong khi cây ra nhiều hoa, đậu nhiều trái sẽ có trọng lượng nhỏ hơn. Cây ra ít trái, trái lớn đồng thời cũng làm cho đọt non phát triển mạnh gây ra hiện tượng sượng cơm. Đối với giống sầu riêng Khổ qua xanh, kích thước trái từ 1.6 -1.8 kg được nông dân nhận định rằng dễ bị sượng chiếm tỷ lệ cao (46.2%). Riêng đối với giống sầu riêng Ri 6, 100% nông hộ cho rằng hiện tượng cháy múi này không bị ảnh hưởng bởi kích thước trái.