Sầu riêng ra hoa phải thỏa mãn đầy đủ hai yếu tố bên trong và yếu tố bên ngoài. Yếu tố bên trong là cung cấp đầy đủ các chất đồng hóa và sự cân bằng của các chất điều hòa sinh trưởng và yếu tố bên ngoài chủ yếu là thời gian khô hạn liên tục từ 7 – 14 ngày. Dựa vào khái niệm quá trình ra hoa của sầu riêng thành năm giai đoạn:
Giai đoạn 1: Thời kỳ sinh trưởng dinh dưỡng (vegetative period), cây tạo ra nhiều sản phẩm quang hợp dự trữ cần thiết cho quá trình ra hoa. Thời kỳ này cây sầu riêng được tỉa cành, bón phân, tưới nước để kích thích cho cây ra nhiều đọt, sinh trưởng mạnh. Lá có khả năng quang hợp tạo ra nguồn dinh dưỡng dự trữ cho quá trình ra hoa.
Giai đoạn 2: Thời kỳ kích thích ra hoa (induction period). khi có điều kiện khô hạn liên tục thích hợp sẽ tạo ra sự cân bằng của các chất điều hòa sinh trưởng và sự tương tác của những yếu tố này với các chất đồng hóa dự trữ bên trong sẽ gây ra sự kích thích ra hoa.
Giai đoạn 3: Thời kỳ cảm ứng (evocation period). Dưới điều kiện kích thích thích hợp, hàng loạt các phản ứng sinh lý và sinh hóa ở cấp phân tử bên trong cây sẽ xảy ra và sẽ khởi mầm hoa bên dưới vỏ của cành cây.
Giai đoạn 4: Thời kỳ phân hóa tế bào (cell differentiation period). Ở cuối giai đoạn này mầm hoa sẽ xuất hiện, nhà vườn thường gọi là nhú “”mắt cua’’.
Giai đoạn 5: Giai đoạn mầm hoa phát triển (bud swell). “Mắt cua” sẽ phát triển thành chùm hoa. Năng lượng được dự trữ ở giai đoạn đầu sẽ được sử dụng liên tục trong quá trình phát triển mầm hoa.
Sự khô hạn tác động như thế nào đến quá trình ra hoa trên cây sầu riêng
Nhiệt độ và quang kỳ không phải là yếu tố khởi phát hoa trên cây sầu riêng mà sự khô hạn là yếu tố quan trọng quyết định sự ra hoa sầu riêng. Khảo sát sự ra hoa của sầu riêng của tỉnh Chanthaburi, miền Đông nam Thái Lan, cây sầu riêng không đòi hỏi nhiệt độ dưới 20 độ C để kích thích ra hoa mà yếu tố quyết định ra hoa là sự khô hạn, cây bắt đầu ra hoa sau khi dứt mưa 50 ngày, độ ẩm đất – 100 KPa ở độ sâu 15cm. Yếu tố ngoại sinh quan trọng nhất ảnh hưởng đến sự ra hoa của sầu riêng là thời gian khô hạn liên tục trong khoảng từ 7 – 14 ngày (tiềm thế năng nước trong lá đạt -0.8 MPa) để thúc đẩy sự xuất hiện mầm hoa trên giống Chanee. Do đòi hỏi phải có sự khô hạn mới ra hoa nên hoa sầu riêng thường xuất hiện trong hoặc gần cuối mùa khô, khi sự sinh trưởng của chồi đã suy giảm. Nếu mùa khô quá ngắn hay không có mùa khô cây sầu riêng sẽ không ra hoa. Ở Mã Lai, sầu riêng không ra hoa 1 – 2 năm liền do mùa khô quá ngắn hay không có mùa khô. Một số mầm hoa xuất hiện trong 6 – 8 tuần trong khi một số khác có thể mất tới 32 tuần để phát triển hoàn toàn.
Sau khi đã trải qua điều kiện khô hạn, lá sẽ rũ xuống, cây cần được tưới lần đầu với lượng nước tưới tương đương 10mm (1mm = 1 lít nước trên mỗi m2 diện tích tán cây). Bảy ngày sau khi tưới lần đầu, cây cần được tưới 3 ngày/lần cho đến khi mầm hoa xuất hiện. Sau khi xuất hiện, mầm hoa – ‘’mắt cua’’ sầu riêng có thể bị miên trạng nếu gặp điều kiện thời tiết không thuận lợi như có lượng mưa chỉ 10mm/ngày. Hiện tượng miên trạng làm gián đoạn sự phát triển của mầm hoa nhưng vẫn có một số hoa phát triển nên sẽ có nhiều đợt trái. Xử lý thiourea ở nồng độ 500, 1.000 hay 1.500 ppm sau khi xử lý paclobutrazol ở nồng độ 1.000 ppm trên giống Chanee làm phá vỡ sự miên trạng và làm tăng số hoa gấp 20 lần so với đối chứng không phun paclobutrazol và tăng 75% so với nghiệm thức có phun paclobutrazol nhưng không phun thiourea. Tuy nhiên, nếu lượng mưa trong ngày trên 35mm thì áp dụng thiourea không có hiệu quả.
Trong điều kiện không xử lý hóa chất để kích thích ra hoa, cây sầu riêng Chanee của Thái Lan cần thời gian khô ráo liên tục từ 10 – 14 ngày để xuất hiện mầm hoa nhưng nếu áp dụng paclobutrazol thời gian khô hạn liên tục chỉ cần từ 3 – 7 ngày mầm hoa sẽ xuất hiện Các giống sầu riêng ở ĐBSCL cũng cho thấy sự khác biệt đối với khoảng thời gian khô hạn cần thiết để ra hoa. Đối với giống sầu riêng Khổ qua xanh, cây bắt đầu ra hoa sau khi tạo khô hạn bằng cách phủ gốc và xiết nước 26 ngày. Giống sầu riêng Sữa hạt lép chỉ bắt đầu ra hoa trong mùa khô. Khi điều kiện khô hạn không triệt để, mầm hoa xuất hiện sau khi bắt đầu xiết nước 3 tháng nhưng tỷ lệ ra hoa cũng không cao. Ở điều kiện ĐBSCL, giống Ri 6 và Monthong cần điều kiện khô hạn kéo dài trong 30 – 35 ngày, hoa ra không tập trung và chia thành 2 – 3 đợt.
Nhiệt độ và ẩm độ không khí
Nhiệt độ không khí có vai trò quan trong việc khởi tạo mầm hoa. Tuy nhiên, khi nghiên cứu sự ra hoa của sầu riêng Monthong ở Darwin, Úc nhận thấy nhiệt độ ban đêm thấp 15 độ C có thể gây ra sự ra hoa sau 1 – 2 tuần. Nhiệt độ không khí và ẩm độ tương đối không khí không những ảnh hưởng lên cây sầu riêng có xử lý hóa chất mà cũng ảnh hưởng lên cây không xử lý hóa chất. Mầm hoa sẽ xuất hiện khi nhiệt độ giảm từ 26 – 33 độ C cuống 20 – 25 độ C và ẩm độ giảm xuống 50 – 70% sẽ xuất hiện mầm hoa. Nhiệt độ từ 20 – 22 độ C, ẩm độ 50 – 60% là các yếu tố cần thiết cho sự hình thành và phát triển của hoa.
Sau khi hoa xuất hiện, nhiệt độ thấp (15 độ C, buổi tối) làm cho hoa rụng đối với giống Monthong do hoa không được thụ tinh. Mặc dù ống phấn vươn dài ra trong vòi nhụy, noãn vẫn không phát triển và ở tình trạng giống như trước khi tiếp nhận ống phấn. Đối với giống Monthong, hoa có một số đặc tính riêng biệt trong quá trình phát triển noãn. Một số nghiên cứu đã tiến hành thí nghiệm so sánh sự phát triển noãn của ba giống sầu riêng: Chanee, Monthong và Kradumthong ở thời điểm tháng 1 và tháng 2 ở Thái Lan. Kết quả cho thấy tỷ lệ noãn hữu thụ trong một hộc của giống Mongthong thấp hơn rất nhiều so với hai giống còn lại. Điều này giải thích lý do tại sao ở Thái lan người ta cho rằng nhiệt độ thấp gây ra tình trạng đậu trái thấp đối với sầu riêng. Tuy nhiên, đối với giống Chanee, lại cho thấy hoa có khả năng đậu trái ngay cả khi nhiệt độ ban đêm giảm xuống mức 15 độ C. Ngoài ra ở Di Linh, Bảo Lâm (Lâm Đồng), Dakmil, Gia Nghĩa (Đăk Nông) và Sa Thầy, Kon Rẫy (Kon Tum) dù nhiệt độ ban đêm ở thời điểm thấp, khoảng 15 độ C, nhưng sầu riêng vẫn trổ hoa tốt ở các vùng này. Điều này cho thấy ảnh hưởng của nhiệt độ lên sự phát triển của hoa sầu riêng sau khi hình thành có sự khác biệt, tùy thuộc vào từng giống cụ thể.
Độ ẩm của đất
Độ ẩm đất có vai trò rất quan trọng đối với sự ra hoa của cây sầu riêng. Khô hạn 3 – 4 tuần sẽ kích thích sầu riêng ra hoa. Nghiên cứu ảnh hưởng của lượng nước tưới trong mùa khô lên sự ra hoa sầu riêng D24 ở Mã Lai, nhận thấy tưới bằng vòi phun 1 vòi/cây (~25 lít/cây/ngày) sẽ gây ra sự khô hạn cho cây, độ ẩm đất ở độ sâu 0 – 30cm là 0,5MPa, trong khi nếu tưới 4 vòi (100 lít/cây/ngày) thì độ ẩm đất rất cao, -0.1 MPa. Cây sầu riêng bị khô hạn hay tưới quá nhiều, độ ẩm đất cao đều làm giảm tỷ lệ ra hoa so với tưới 2 hay 3 vòi (50 – 75 lít/cây/ngày). Nhận thấy độ ẩm giai đoạn trước khi ra hoa không ảnh hưởng đến sự đậu trái nhưng có ảnh hưởng đến sự rụng trái non ở giai đoạn 2 và 5 tuần sau khi đậu trái. Tưới 25 lít/cây/ngày, cây bị khô hạn, trái non sẽ rụng 100% sau 5 tuần sau khi đậu trái.
Để đảm bảo sự thành công của quá trình xử lý ra hoa, nông dân vùng ĐBSCL thường kết hợp phun PBZ kết hợp với phủ gốc hay phủ tiếp bằng plastic để làm giảm độ ẩm đất ở vùng rễ cây. Mục đích chính của việc phủ Plastic là nhằm hạn chế, không cho nước mưa đi vào vùng rễ cây dẫn đến làm tăng độ ẩm đất. Trước đây, nông dân thường phủ plastic trực tiếp lên mặt liếp. Trong những năm gần đây, để tăng hiệu quả làm giảm độ ẩm đất, plastic được phủ giống như làm lều che mặt liếp. Theo quan sát, hiệu quả làm giảm độ ẩm đất tốt hơn có lẽ do khả năng dẫn nước sau khi bốc hơi ra khỏi vùng rễ (nước bốc hơi bám lên bề mặt và di chuyển theo bề mặt lớp plastic, đi ra khỏi bề mặt liếp), trong quá trình phủ gốc bằng plastic, độ ẩm đất ở độ sâu từ 0 – 30cm đo ở lần ra hoa đầu tiên đạt 30%. Sau đó, ở lần ra hoa thứ 2, tỷ lệ hoa đạt tương đối cao khi độ ẩm đất giảm xuống mức 28,6%, với điểm héo (wilting point) mức 18,9%. Phủ gốc bằng plastic tương đối tốn kém và không tiện chăm sóc cây trong quá trình xử lý ra hoa. Tuy nhiên, do hiệu quả mang lại là tương đối lớn, hiện nay nông dân ở vùng ĐBSCL vẫn áp dụng trong quy trình xử lý ra hoa sầu riêng.
